متن زیر از جمله اسناد شکل گیری ساختار یک حزب اسلامی پیش از انقلاب؛ سازمان جنبش اسلامی ایران است که در آن اهداف، خط مشی کلی و اساسنامه حزب مزبور توضیح داده شده و تمامی ارکان حزب من جمله شورای افتاء و ایدئولوژی در آن مورد تاکید قرار گرفته است. این سند که در میان اسناد دست نوشته شهید آیت الله دکتر بهشتی یافت شده دستخط وی نیست اما با آنچه او برای ساختار حزب ایده آل در نظر داشت منطبق است و علاوه بر آن در یادداشت هایی که چندی بعد در اساسنامه و شرح اهداف حزب جمهوری اسلامی بدان می پردازد، نشانه های کاملی از این مباحث به چشم می خورد.

نکته قابل توجه دیگر میزان اهمیتی است که برای بنیان آزادی انسان در شرح اهداف این سازمان در نظر گرفته شده و از جانب دیگر نظم تشکیلاتی و سازوکار مختصر اما روشن و نظم بخشی است که در سراسر اساسنامه مورد توجه قرار گرفته است.

هدف‌ها:

هدف سازمان تحقق بخشیدن به نظام اجتماعی سیاسی و اقتصادی اخلاقی اسلام است و برای رسیدن به آن لازم است مبارزات قهرمانانه مردم ما روی دو نقطه متمرکز شود:

1. پایان بخشیدن به استبداد و همه‌ زمینه‌های ذهنی و عوامل عینی آن، بویژه دور شدن انسان‌ها از بینش توحیدی و وجود مناسبات ظالمانه اقتصادی، اجتماعی و سلطه‌ی استعماری، که از مایه‌های اصلی فساد و تجاوز و تبعیض و مانعی اساسی است در راه شکوفایی استعدادها و استقرار حاکمیت مردم و برخورداری آنان از همه‌ی حقوق انسانی و آزادی‌هایی که اسلام برای هر انسان شناخته و بسی جامع‌تر از چیزی است که قانون اساسی ایران و منشور حقوق بشر در این زمینه مقرر داشته است.
2. بر سر کار آوردن رژیمی که مورد قبول اکثریت مردم مسلمان ایران باشد تا با تأمین مقدمات زیر راه را برای رسیدن جامعه‌ ما به هدف نهایی، یعنی حکومت حق و عدل اسلامی هموار سازد.

الف. برقراری آزادی‌های اساسی از قبیل آزادی بیان و قلم، آزادی اجتماعات و دیگر آزادی‌های انسانی و مشروع که شرط لازم توانایی ملت بر ایفای نقش خلاق خود در تعیین سرنوشت اجتماعی خویش است.

ب. محاکمه و مجازات عوامل اصلی خیانت و فساد و متجاوزان به حقوق و ثروت‌های ملی و همه‌ی کسانی که دستشان به خون فرزندان میهن آلوده است.

ج. واژگون ساختن نظام فاسد اداری موجود [و] ایجاد سازمان اداری جدید که در آن ایمان و صداقت و لیاقت، معیار تصدی هر شغل باشد، و نیز اختلاف فاحش و ظالمانه‌ی کنونی در حقوق و درآمدها از بین برود و نیازهای زندگی کلیه کارکنان بخش خصوصی و دولتی با رعایت حرمت و شخصیت انسانی اخلاقی تأمین شود تا در نتیجه ایمان به کار و احساس مسئولیت جانشین بی‌تفاوتی کنونی گردد.

د. محو آثار شوم سلطه‌ی اقتصادی استعمارگران و نجات دادن منابع طبیعی و تولیدی کشور از چپاول و هرز رفتن و تبدیل صنعت مونتاژ و وابسته کنونی و کشاورزی آشفته و رو به انهدام فعلی به صنعت و کشاورزی برنامه‌دار و مستقل تا بدین‌وسیله منابع طبیعی و نیروی انسانی کشور با رعایت شرایط اقلیمی صرفاً در جهت مصالح ملی و تأمین نیازهای عمومی به کار رفته، و نیز ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت از طریق مبارزه با هر نوع استثمار و تأکید بر ارزش واقعی کار و خلع ید از متجاورزان به حقوق زحمتکشان و بهره‌مند کردن کامل کارگر و کشاورز از نتیجه‌ی دسترنج خویش، همراه با تقویت شخصیت معنوی و انسانی او و ایجاد شوق درونی در وی برای تحصیل هر چه بیشتر مهارت‌های لازم و رسیدن به مرحله‌ی خودکفایی فنی.

هـ . تبدیل نظام آموزشی استعماری کنونی به نظام آموزشی پیشرفته و مستقل که با اتکاء بر مبانی اخلاقی تربیتی و اجتماعی اسلام امکانات لازم را برای پرورش و آموزش صحیح کودکان و جوانان فراهم آورد و بی‌سوادی و جهالت را در همه‌ی سطوح کشور به کلی ریشه‌کن سازد و بدینگونه از همه‌ی این انرژی‌ها در جهت رشد معنوی و مادی جامعه، با توجه به احتیاجات گوناگون، بهره گرفته و کشور را به پیشرفت واقعی معنوی، اجتماعی، علمی و صنعتی برساند.

و. از بین بردن سلطة نظامی بیگانه بر ارتش و پایان دادن به وضع ناشایست موجود، تا این نیروی عظیم به جای آن‌که وسیله‌ی سرکوبی ملت و نهضت‌های ملی باشد، نقش ارزشمند خود را در دفاع از کشور و حقوق ملت در برابر هجوم بیگانه ایفا کند و مانند همه‌ی ارتش‌های ملی جهان در قلب ملت جای گیرد و از محبت و احترام عمومی برخوردار باشد.

ز. از میان بردن همه‌ی ریشه‌ها و نمادهای فساد و فحشاء که فرهنگ استعماری بر جامعه‌ی ما تحمیل کرده است و مبارزه با ابتذال و گرایش به زندگی مصرفی و اصالت لذت که زمینه‌ی رشد ارزش‌های عالی را متزلزل کرده و مانعی بزرگ در راه شکوفایی استعدادهای نسل جوان در جهت خلاقیت‌های معنوی، اخلاقی، هنری، علمی و فنی شده است.

ح. تنظیم سیاست خارجی بر پایه‌ی دو اصل اساسی تولی و تبری به شرح زیر:

1. تأمین استقلال کامل سیاسی و اقتصادی و فرهنگی ملت ایران و جلوگیری از هر نوع وابستگی کشور به بلوک شرق یا غرب.
2. احترام به استقلال و آزادی همه‌ی ملت‌های جهان.
3. توسعه و تحکیم روابط برادرانه با همه‌ی مسلمانان جهان در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی.
4. کمک به محرومان جهان و حمایت از همه‌ی ملت‌هایی که در راه حق و آزادی می‌کوشند.
5. توسعه‌ی روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با کشورهایی که در وضع سلطه‌جویی و خیانت و تجاوز به عالم اسلام نباشند.

خط‌مشی کلی:

1. تأکید بر فراگیری و همگانی بودن جنبش و همبستگی روزافزون همه‌ی نیروهای مبارز مسلمان که به منظور استقرار نظام حق و عدل اسلامی علیه استبداد و استعمار و استثمار تلاش می‌کنند و جلوگیری از محدود شدن مبارزات کنونی و تلاش‌های سازنده‌ی آینده در یک گروه یا قشر معین.
2. خودداری از هر نوع وابستگی و پیوند با گروه‌ها و نیروهایی که پیوند با آنها اصالت اسلامی و استقلال جنبش را در معرض کمترین خطر و آسیبی قرار دهد.
3. به کار بردن همه‌ی شیوه‌هایی که در زمینه مبارزه و ساختن جامعه مطلوب با معیارهای اسلامی سازگار است، همراه با استفاده از آخرین تجربه‌های جوامع بشری با رعایت ضوابط اسلامی و شرایط محلی و ضرورت‌های مراحل مختلف تکامل جنبش در جامعه‌ی ما.
4. رعایت کامل این اصل که در مبارزه تنها از روش‌هایی استفاده شود که در آنها سرکوبی دشمن و رسیدن به پیروزی مستلزم زیر پا گزاردن ارزش‌های اصیل انسانی و اسلامی که جنبش در راه برقراری آنهاست، نباشد.

اساسنامه

مقدمه:

نقش تشکیلاتی این سازمان هدایت و سامان دادن نیروهای مؤمن و فعالی است که در جنبش اسلامی عظیم و گسترده کنونی ایران با شور و عشقی اعجاب‌انگیز شرکت دارند. همچنین بسیج نیروهای دیگری که هنوز در جنبش شرکت فعال ندارند.

با تأکید بر شرکت خلاق همه‌ی قشرهای اجتماعی: کارگران، کشاورزان، پیشه‌وران، دانشجویان، روحانیون، فرهنگیان، دانشگاهیان، کارمندان و …

تشکیلات

ماده 1ـ نام: سازمان جنبش اسلامی ایران

ماده 2ـ محل: مرکز سازمان در تهران است و شعب آن به تدریج در مناطق دیگر ایران و در خارج از کشور تشکیل خواهد شد.

ماده 3ـ ارکان سازمان:

1. عضو
2. حوزه
3. شورای بخش، شهرستان، استان
4. کنگره
5. شورای سیاسی
6. شورای ایدئولوژی و افتاء
7. شورای داوری
8. هیأت اجرایی

عضو:

ماده 4ـ هر مسلمان با ایمان، آگاه و مبارز که هدف‌ها و خط مشی مندرج در این اساسنامه را بپذیرد و در سازمان سیاسی دیگری عضویت نداشته باشد و صلاحیت فکری، اخلاقی و عملی وی مورد تأیید این سازمان قرار گیرد، می‌تواند به عضویت آن درآيد.

ماده 5 ـ هر گاه در محلی هفت نفر به عضویت این سازمان درآیند یک حوزه تشکیل می‌دهد. تعداد اعضاء هر حوزه تا پانزده نفر قابل افزایش است.

ماده 6 ـ هر حوزه دارای یک کارگردان، یک مسئول امور مالی و یک منشی است که از میان اعضاء همان حوزه انتخاب می‌شوند.

ماده 7 ـ حوزه محل آموزش و سازندگی ایدئولوژیک – سیاسی اعضاء، بررسی و تحلیل مسائل جاری، تهیه پیشنهادها، اجرای تصمیمات سازمان و همکاری در راه تحقق اهداف آن است.

ماده 8 ـ هر حوزه دارای یک رابط تشکیلاتی است که از طرف شورای بخش یا شهرستان یا هیأت اجرایی تعیین می‌شود.

تبصره ـ یک نفر می‌تواند به سمت رابط چند حوزه تعیین شود.

ماده 9 ـ رابط تشکیلاتی، تصمیمات سازمان را از طریق کارگردان حوزه به اطلاع اعضاء و متقابلاً نظریات حوزه را به اطلاع مسئولان شورای بخش یا شهرستان یا هیأت اجرایی می‌رساند.

شورای بخش، شهرستان و استان

ماده 10 ـ پس از زیاد شدن تعداد حوزه‌ها هیأت اجرایی موظف است براساس آیین‌نامه خارجی، به ایجاد شورای بخش یا شورای شهر متشکل از نمایندگان حوزه‌های هر بخش یا هر شهر و ایجاد شورای شهرستان، متشکل از نمایندگان مجموع شوراهای بخش و شهر، و ایجاد شورای استان متشکل از نمایندگان شوراهای شهرستان اقدام نماید. آیین‌نامه تشکیل این شوراها باید به تصویب شورای مرکزی برسد.

کنگره

ماده 11 ـ کنگره عالی‌ترین مرجع سازمان است که از نمایندگان منتخب تمام شعب سازمان در داخل و خارج کشور تشکیل می‌گردد. چگونگی ارائه و تصمیم‌گیری و تنظیم همه‌ی امور مربوط به کنگره براساس آیین‌نامه‌ای است که توسط شورای مرکزی تهیه می‌شود و به تصویب کنگره می‌رسد.

ماده 12 ـ محل تشکیل کنگره تهران است. مگر آنکه شورای مرکزی تشکیل آن را در محلی دیگر تصویب کند.

ماده 13 ـ کنگره هر دو سال یک‌بار تشکیل می‌شود و تاریخ تشکیل نخستین کنگره یک‌سال پس از تأسیس سازمان است.

تبصره ـ هیأت اجرایی می‌تواند با تصویب شورای مرکزی به تشکیل جلسه‌ی فوق‌العاده کنگره اقدام کند.

ماده 14 ـ تا تشکیل اولین کنگره، هیأت مؤسس وظایف آن را برعهده دارد.

ماده 15 ـ وظایف کنگره عبارتست از:

الف. بررسی گزارش هیأت اجرایی در زمینه اقدامات دوساله‌ی سازمان.

ب. انتخاب اعضاء شورای سیاسی، شورای داوری و شورای ایدئولوژی و افتاء.

ج. اصلاح و تغییر مواد مرامنامه و اساسنامه و آیین‌نامه‌هایی که در اساسنامه تصویب آنها به عهده‌ی کنگره گذارده شده است.

تبصره ـ هویت اسلامی سازمان و مواد مربوط به آن به هیچ وجه قابل تغییر نیست و هرگونه انحراف از آن در حکم انحلال این سازمان است و ادامه‌ی استفاده از نام و نشانه‌های این سازمان اسلامی برای منحرفین از مبادی اسلام، خیانت به حقوق انسانی همه‌ کسانی است که در راه به وجود آوردن و بارور کردن آن تلاش کرده‌اند.

ماده 16 ـ جلسات کنگره با حضور دو سوم اعضای منتخب رسمیت پیدا می‌کند و مصوبات آن با رأی نصف به اضافه یک اعضای حاضر معتبر خواهد بود.

تبصره ـ جلسات کنگره که در آن تغییر مواد اساسنامه و مرامنامه بررسی می‌شود با حضور سه چهارم اعضاء منتخب رسمیت می‌یابد و برای اعتبار مصوبات آن موافقت دو سوم اعضاء حاضر در جلسه لازم است.

ماده 17 ـ شورای مرکزی حکم پارلمان حزب را دارد با اختیارات و وظایفی که شرح آن خواهد آمد.

تبصره ـ اولین شورای سیاسی از بین هیأت مؤسس انتخاب می‌شوند.

ماده 18 ـ اعضای شورای مرکزی برای مدت دو سال از طرف کنگره انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد آنان بلامانع است.

تبصره ـ شورای مرکزی از میان اعضاء خود یک نفر را به عناون دبیر و یک نفر را به عنوان قائم مقام دبیر انتخاب می‌کند. دبیر شورای مرکزی در حقیقت رئیس شورای مرکزی و دبیر کل حزب است.

ماده 19 ـ تعداد اعضای شورای مرکزی سی نفر است که از میان اعضای حزب حداقل یک‌سال سابقه‌ی عضویت داشته باشند توسط کنگره انتخاب می‌شوند. بدیهی است که این شرط در مورد اعضای اولین شورای مرکزی منتفی است.

تبصره ـ تعداد اعضاء شورا با تصویب کنگره قابل افزایش است.

ماده 20 ـ وظایف شورای مرکزی عبارت است از:

1. انتخاب اعضای هیأت اجرایی
2. انتخاب دبیر کل و معاونان او.
3. بررسی و اتخاذ تصمیم درباره‌ی طرح‌ها و برنامه‌ها و پیشنهادهای هیأت اجرایی و کمیسیون‌های شورا.

ماده 21 ـ نحوه چگونگی اداره و تصمیم‌گیری در شورای مرکزی برطبق آیین‌نامه‌ای است که به تصویب اولین شورای مرکزی خواهد رسید.

ماده 22 ـ جلسات شورای مرکزی حداقل هفته‌ای یک‌بار تشکیل می‌شود.

تبصره ـ هیأت اجرایی می‌تواند در مواردی که لازم بداند شورای مرکزی را به تشکیل جلسه فوق‌العاده دعوت نماید.

شورای افتاء و ایدئولوژی

ماده 23 ـ شورای ایدئولوژی حداقل از سه تن از خبرگان و صاحبنظران علوم اسلامی تشکیل می‌شود که از صلاحیت اخلاقی و عملی برخوردار و دارای درجه‌ی اجتهاد در علوم اسلامی و دید وسیع اجتماعی و سیاسی و عضو شورای مرکزی باشند.

ماده 24 ـ اعضای این شورا از سوی کنگره برای مدت 2 سال انتخاب می‌شوند.

ماده 25 ـ انتخاب مجدد افراد برای عضویت در این شورا برای دو یا چند نوبت بلامانع است.

ماده 26 ـ شورای ایدئولوژی موظف است برای پویایی اندیشه‌ی اسلامی و اجتماعی و سیاسی حزب از همه‌ وسایل و راه‌های مؤثر استفاده کند تا تفکر دینی و اجتماعی تشکیلات همواره زنده و متحرک بماند و دچار تحجر و رکود نگردد و در عین حال همه‌ مصوبات کنگره، شورای مرکزی و هیأت اجرایی و کلیه‌ی نشریات ایدئولوژیک تشکیلات را از نظر انطباق با معیارهای اسلامی در اسرع وقت بررسی کند و هر جا تخلفی از این معیارها ببیند از آن جلوگیری نماید.

ماده 27ـ شورای داوری از سه تن از زبده‌ترین اعضای تشکیلات به وجود می‌آید که واجد شرایط لازم برای داوری بر طبق معیارهای اسلامی باشند.

ماده 28 ـ اعضای این شورا از طرف کنگره برای مدت 2 سال انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد آنها برای دوره‌های متوالی بلامانع است.

ماده 29 ـ وظیفه‌ی این شورا رسیدگی به شکایات و اعلام جرم‌ها در موارد انحراف و تخلف و همچنین اختلاف نظر واحدهای تشکیلات در تغییر مواد اساسنامه، مرامنامه و مصوبات است.

ماده 30 ـ اعضای شورای داوری نمی‌توانند در شورای مرکزی و هیأت اجرایی عضویت داشته باشند.

هیأت اجرایی

ماده 31 ـ هیأت اجرایی مسئول اجرای مصوبات کنگره‌، شورای سیاسی و شورای داوری، و همچنین اداره‌ی امور جاری سازمان در جهت تحقق بخشیدن به هدف‌ها بر اساس خط‌مشی کلی سازمان است.

ماده 32 ـ هیأت اجرایی از میان اعضای شورای سیاسی برای مدت 2 سال انتخاب می‌شوند و در حدود اختیاراتی که به آنان داده شده است نماینده قانونی و حقوقی سازمان و در برابر این شورا مسئول هستند.

ماده 33 ـ هیأت اجرایی برطبق آیین‌نامه‌ای که به تصویب شورای مرکزی می‌رسد در موارد فوری حق اتخاذ تصمیم در چارچوب اصول و اهداف و بر مبنای خط‌مشی سازمان را خواهد داشت، ولی این تصمیمات باید در اولین فرصت برای رسیدگی و تصویب به شورای سیاسی ارائه گردد.

ماده 34 ـ هیأت اجرایی حداقل 7 عضو اصلی و 7 عضو علی‌البدل دارد که از میان اعضایی که دست کم 2 سال سابقه‌ی عضویت در سازمان را داشته باشند انتخاب خواهند شد.

تبصره – در مورد اولین هیأت اجرایی شرط سابقه‌ی دو سال ساقط خواهد بود.

ماده 35 ـ هیأت اجرایی مسئول تشکیل کمیته‌های زیر است:

1. دبیرخانه و روابط عمومی.
2. تشکیلات
3. تبلیغات و آموزش
4. امور مالی و تدارکات

ماده 36 ـ حدود اختیارات و مسئولیت‌های هر یک از کمیته‌ها در آیین‌نامه‌های جداگانه به وسیله‌ی شورای مرکزی تعیین و تصویب می‌گردد.

ماده 37 ـ مسئولیت هر کمیته بر عهده یکی از اعضای اصلی هیأت اجرایی است و یکی از اعضای علی‌البدل معاونت او را بر عهده خواهد گرفت.

ماده 38 ـ مسئول هر یک از کمیته‌های مزبور وظیفه دارد لااقل سه نفر از اعضای سازمان را برای همکاری خود پیشنهاد و به تصویب هیأت اجرایی برساند.

ماده 39 ـ هیأت اجرایی موظف است از بین اعضای خود هیأت رئیسه‌ای مرکب از یک رئیس و دو معاون انتخاب کند.

ماده 40 ـ هیأت رئیسه مسئول اداره و سرپرستی هیأت اجرایی و ایجاد هماهنگی در کار کمیته‌هاست.

ماده 41 ـ جلسات هیأت اجرایی حداقل هفته‌ای یک بار تشکیل می‌شود.

ماده 42 ـ وظایف و طرز کار هر یک از کمیته‌های هیأت اجرایی در آیین‌نامه‌های خاصی که به تصویب شورای مرکزی می‌رسد تعیین می‌گردد.

واحدهای وابسته

ماده 43 ـ سازمان در صورت امکان اقدام به تشکیل واحدهایی از قبیل کانون‌ها، اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و شوراها می‌کند که در جهت هدف‌های سازمان به فعالیت بپردازند.

ماده 44 ـ هدف از تشکیل این واحدها تشکل دادن به قشرهای مختلف مردم در جهت تحقق بخشیدن به خواست‌های صنفی آنها همراه با دادن آگاهی‌های ایدئولوژیک و سیاسی به آنان و تجهیز آنان برای حرکت در جهت هدف‌های سازمان است تا بدین‌وسیله بتوانند نقش مؤثرتر و هماهنگ‌تری در جنبش و در سازندگی جامعه‌ نوین داشته باشند.

ماده 45 ـ این اساسنامه در 14 ماده اصلی و …………… بند و ……………. تبصره تدوین شده و همراه مقدمه و هدف‌های سازمان در جلسه‌ی مورخ ………………… هیأت مؤسس به تصویب رسید.