سخنرانى‏ دكتر بهشتى در مركز اسلامى هامبورگ (سال 1344)

معنى دعا اين است كه از آن طرف پيوند با بى‏ نهايت، پيوند با خداى بى ‏نهايت و قدرت بى ‏نهايت او را، همواره براى خودمان محفوظ نگه مى ‏داريم. و از اين طرف معنايش اين است كه بر خودمان نهيب مى ‏زنيم مبادا دچار يأس و نااميدى باشيم. بكوش؛ اميدوار باش؛ اميد است از راههايى كه حتى به فكرت نمى ‏رسد به هدف و مقصود و آمال و آرزويت برسى

اَعوذُ بِاللهِ مِن الشَيطانِ الرَجيم، بِسم‏اللهِ الرحمنِ الرحيم.

اَلحَمدُللهِ رَبِّ العالمين وَ الصَلوة و السلام عَلى جَميعِ الانبياءِ و المُرسَلين، سيّما عبده وَ رَسولهِ النبى الامين، مولانا احمد و نَبينا ابوالقاسم محمّد؛ و على آله و اصحابِه و عَلى الائمة الطاهرين، و السَلام عَلينا و عَلى عِبادِ اللّه الصالحين.

بسم الله الرحمن الرحيم. انا انزلناه فى ليلةِ القدرِ. وَ ما ادريكَ ما ليلةُ القدرِ. ليلةُ القدرِ خَيرٌ مِنْ الفِ شَهرٍ، تَنَزَّلُ الملآئكةُ و الروحُ فيها بِاذنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِ امرٍ، سلامٌ هِىَ حَتَّى مَطْلَعِ الفجرِ.

خوشوقتم كه در اين شب مقدس از ماه مبارك رمضان با خواهران و برادران مسلمان براى عبادت و بندگى خدا گرد هم جمع آمده‏ ايم. فرصتى است كه بتوانيم يكى از مسايل اسلامى را در حدود گنجايش يك جلسه بررسى كنيم. اميدوارم هميشه محافل مذهبى و دينى و معنوى ما از نظر كميت و كيفيت رو به رشد باشد. اميدوارم خدا به من و به شما و به همه توفيقى بدهد كه بتوانيم از فرصتها بهتر و بيشتر، با نيتى خالص، و با طرح و برنامه‏اى مورد رضا و قبول خدا، استفاده كنيم.

در دعوتى كه خدمت آقايان و خانمها فرستاده شد وعده داده شده بود كه درباره مسأله قدر و احياء و دعا و نيز درباره سالهاى آخر زندگى حضرت على(ع)، در شب بيست و يكم، و پس از آن در شبى ديگر درباره بهره ‏هاى مسلمانان از ماه مبارك رمضان صحبت بشود. بر حسب همان، قرار گفتگوى امشب ما درباره شب قدر، احياء، دعا و شناختن بهتر اين كلمات و معنى آنهاست. اما شب قدر.

در قرآن كريم در اين سوره معروف كه «سورة القدر» نام دارد، تعبير شب قدر و ليلة القدر آمده است. اين سوره را ترجمه مى‏ كنم:

ما فرستاديم آن را (يعنى قرآن را) در شب قدر؛ تو چه مى‏ دانى شب قدر چيست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است. فرشتگان به همراهى روح‏ الامين در اين شب به فرمان خدا فرو مى ‏آيند. و امشب شب سلامت فرد و جامعه و جسم و جان و زمين و زمان است تا سپيده دم.

هر چه شما از اين سوره و اين ترجمه‏ اى كه عرض كردم مى‏ فهميد، به همان اندازه قرآن درباره شب قدر سخن گفته است. علاوه بر اين ملاحظه مى‏ كنيد در اين سوره درباره شب قدر اين مشخصات ذكر شده است:

1- شب قدر شبى است كه قرآن در او نازل شده: ما قرآن را در شب قدر فرستاديم.

2- شب قدر شبى است كه از هزار شب بهتر است.

3- در اين شب فرشتگان به همراه روح -در آياتى ديگر روح الامين هم آمده( و به فرمان خدا )به هر فرمان خدا- فرو مى ‏آيند.

4- شبى است كه تا سپيده دم، شب سلام، شب سلم و شب سلامت است.

اين آن چيزى است كه از سوره قدر درباره شب قدر مى‏فهميم.

يكى از مشكلات فنّ مطالعات اسلامى اين است كه معمولاً يك مطالعه كننده بيايد و فقط يك آيه يا دو آيه، يا يك حديث يا دو حديث، را درباره يك مطلب ببيند و از آيات و روايات و مطالب ديگرى كه درباره همان موضوع آمده غفلت كند، يا حوصله تحقيق و تتبعش كم باشد، آن وقت اظهارنظرى كند كه اين غالباً خام است. يكى از مشكلات فن اسلام‏ شناس همين نداشتن تتبع تام، تفحص كامل و حوصله فراوان در بررسى دلايل و مآخذ يك مطلب و يك موضوع در اسلام است. متأسفانه نه تنها آنها كه در خارج از سَمت روحانيت و علماى اسلامى هستند، بلكه آنها هم كه در زمره علماى اسلامى هستند خيلى‏ ها به اين كم حوصلگى گرفتارند. باز متأسفانه خيلى از اين آقايانى هم كه به نام شرق‏ شناس و خاورشناس يا اسلام‏ شناس در اين قرنهاى اخير درباره اسلام مطالعاتى كرده‏ اند و مطالبى نوشته‏ اند، به اين مشكل گرفتارند. به هر حال، درباره شب قدر در قرآن كريم مطلب به همين سوره ختم نمى‏شود. در سوره دُخان چند آيه ديگر داريم كه خواه و ناخواه به شب قدر مربوط مى‏ شود. در سوره دخان چنين آمده: «بسم‏ الله الرحمن الرحيم. حم. وَ الكِتابِ المُبينِ. اِنّا اَنزَلناهُ فى ليلةِ مُباركةٍ اِنّا كُنّا مُنذرينَ. فيها يُفْرَقُ كُلُّ اَمْرٍ حَكيمٍ. امراً مِنْ عِندنا انّا كُنّا مُرسَلينَ.» در اين آيات كلمه قدر نيامده است، ولى اين آيات مى‏ گويد: «ما قرآن را در شب مبارك و پربركتى فرستاديم؛ شبى كه در آن شب هر امر محكمى به صورت قاطع معين مى‏ شد؛ شبى كه در آن شب به فرمان ما حكم قاطع هر مطلبى روشن مى‏ شد، و در اين شب ما مى ‏فرستاديم فرستادگان (رسول و پيامبر) را.« ملاحظه مى‏ كنيد كه اين آيات درست با آياتى كه در سوره قدر است مربوط به يك موضوع است. البته در اينجا كلمه قدر نيست. در سوره قدر مى‏ گفت ما قرآن را در شب قدر فرستاديم، اينجا مى‏ گويد ما قرآن را در شبى مبارك فرستاديم. اين شب مبارك همان شب قدر است. در آنجا مى‏ گفت در اين شب فرشتگان به همراه روح الامين با هر فرمان و از روى هر فرمان مى ‏آمدند، و در اينجا مى‏ گويد در اين شب هر امرى به صورت محكم مشخص مى‏ شود و به صورت قاطع معين مى‏ گردد. در سوره نحل آيه ‏اى هست كه مخصوص شب قدر نيست، ولى مربوط به مطلب كلى شب قدر است:

«يُنَزِّلُ المَلائكةَ بِالرُّوح من امره عَلى مَن يَشاءُ من عِبادِهِ اَن انذروا اَنَّهُ لاالهَ‏الاّ اَنا فاتّقونِ.خدا كسى است كه فرشتگان را به همراه روح الامين مى‏فرستد، بر هر يك از بندگانش كه بخواهد؛ و به آنها مأموريت مى‏ دهد كه برويد پيام يكتاپرستى را به مردم برسانيد و به آنها اعلام كنيد كه جز خداى آفريدگار جهان خدايى نيست، پس جانب خداى يكتا را نگه داريد.» در اينجا هم صحبت از فرستادن فرشتگان به همراه روح الامين و فرستادن رسولان و پيامبران به سوى مردم است. اين كلىِ مطلب شب قدر است. اين است آنچه در قرآن كريم درباره موضوع و مطلب شب قدر آمده است. حالا ما از اين چه مى ‏فهميم؟ آيا از اين آيات قرآن اينطور فهميده مى‏ شود كه شب قدر شبى است كه مقدّرات اشخاص و مردم معين مى‏ شود؟ شب قدر است يعنى شب تقدير است؟ آن هم تقديرات مردم و سرنوشت مردم؟ آن هم براى چه مدتى: يك سال، كمتر، بيشتر؟ اين يك احتمال در معنى كلمه قدر. احتمال ديگر در معنى كلمه قدر اين است كه شب قدر است يعنى حسابها روشن مى‏ شود، اما نه سرنوشت افراد و مردم؛ بلكه حكم قاطع هر مطلبى روشن مى‏ شود. چون در شب قدر قرآن كريم نازل شد و پيغمبر اسلام به پيغمبرى مبعوث شد و خدا احكام حلال و حرام و بد و خوب را در قرآن كريم به صورتى قاطع و ابدى فرستاد و فرشتگان به همراه روح الامين حامل پيام الهى بعثت و حامل كتاب الهى قرآن براى پيغمبر بودند. بنابراين شب قدر است يعنى شبى است كه اندازه و قدر هر مطلبى به صورتى قاطع روشن شده است. در اين معنا ديگر بحثى از سرنوشت اشخاص، چه يك شب و چه يك سال و چه يك عمر، در ميان نيست. معنى سوم اينكه اصلاً كلمه قدر به معناى ارزش و منزلت باشد، نه به معناى ارزيابى. يعنى ما قرآن را فرستاديم در شبى ارزنده؛ شبى كه بايد قدردانى شود؛ شبى كه از هزار ماه بهتر است. دليل بهتر بودن اين شب از هزار ماه و دليل قدر و منزلتش نيز اين است كه شب بعثت پيغمبر اكرم است.

از قرآن كريم و آيات قرآن كريم نمى توانيم بفهميم كه آيا حتماً معنى اول مراد است يا دو معنى ديگر. ولى آنچه مسلم است اين است كه از آيات قرآن كريم اين مقدار استفاده مى‏شود كه شب قدر شب بعثت پيغمبر و شب فرستادن قرآن كريم و شب مباركى است. شب پربركتى است. شبى است كه تا سپيده دم و تا صبح‏گاه، شب سلام براى بشريت و انسانيت است. شبى است كه فرشتگان به همراهى روح الامين بر پيغمبر آمده‏ اند و هر مطلبى كه بايد و شايد بر پيغمبر خوانده‏ اند. اينها از قرآن به طور مسلم استفاده مى ‏شود؛ اما درباره بيش از اين، به حساب قرآن نه مى ‏توانيم بگوييم بله، و نه مى ‏توانيم بگوييم نه. اين شب قدر از نظر قرآن كريم، اما از نظر روايات.

از نظر روايات، شيعه و سنى، عامه و خاصه در مورد شب قدر احاديث و رواياتى از پيغمبر اكرم دارند. امام مالك كه از ائمه بزرگ فقه عامه و برادران سنى ماست و تقريباً معاصر متأخر امام صادق عليه السلام است، در كتاب معروف و معتبر خود كه مخصوصاً از نظر عامه داراى ارزش فوق العاده ‏اى است، موطّأ، كه در فقه و حديث است و معروف‏ترين اثر علمى مالك هم هست، بابى تحت عنوان قدر دارد و رواياتى از پيغمبر اكرم نقل مى‏ كند كه از ايشان سؤال شد شب قدر چه شبى است. روايات مختلفى نقل مى‏ كند. يكى اينكه فرمود در ده روز آخر ماه رمضان است. يكى اينكه فرمود در چند روز آخر ماه رمضان است كه با شبهاى بيستم، بيست و يكم، بيست و دوم، بيست و سوم و بيست و هفتم منطبق مى‏ شود. متأسفانه كتاب موطّأ در اينجا همراه من نيست، چون بيشتر كتابهاى من هنوز ايران است. آنچه از مطالعه قبلى به خاطرم مانده اين است كه با چهار شب از شبهاى ده روز آخر ماه رمضان از احاديثى كه مالك در كتاب موطّأ نقل كرده، منطبق مى‏ شود. مى‏ گويد پيغمبر تأكيد فرمود كه در اين شبها به عبادت و بندگى خدا بپردازيد؛ در حق خودمان و در حق ديگران دعا كنيم. حتى درباره ليلة الجُهنى، كه مرحوم محدث قمى هم در كتاب مفاتيح [در اعمال مختصه شب بيت و سوم ] آورده، مالك در موطّأ حديث جهنى را نقل مى‏ كند. به هر حال مالك در كتاب موطّأ مطلب را طى چند روايت بدون تفسير و توضيح در حدودى كه عرض كردم بيان مى ‏كند.

امام شافعى كه او هم از ائمه بزرگ فقه سنى و برادران سنى است نيز در كتاب معروف و مهمترين كتابش الأُمّ – كه البته اينجا همراه من است – و از كتابهاى بسيار معروف فقه عامه است در باب كوتاهى مسأله شب قدر و عبادت را در شب قدر، البته خلاصه ‏تر از آنچه در كتاب موطّأ مالك آمده، نقل مى‏ كند. از كتابهاى فقه حنفى چيزى در دسترسم نبود تا ببينم و قبلاً هم فرصت نكردم مراجعه كنم.

علماى شيعه، مخصوصاً در كتابهاى ادعيه و همچنين در كتابهاى حديث درباره شب قدر روايات بسيارى نقل كرده‏اند. ماحصل روايات و مطالبى كه علماى شيعه دارند اين است كه در اين شب مستحب و بجاست كه هر مسلمانى بيشتر وقتش را به دعا و توجّه به خدا بگذراند، و اگر بتواند شب را احياء كند. احياء كلمه عربى است كه فارسى دقيق آن كلمه، شب زنده ‏دارى است. احياء يعنى شب زنده ‏دارى. خوب است هر مسلمانى در اين شبها شب زنده‏ دارى كند، اما شب زنده‏ دارى به دعا، توجّه به خدا، محاسبه نفس، پاك كردن دل و پاك كردن روح از آلودگيها و ناپاكيها. آماده كردن روح براى بهتر عمل كردن به وظايفى كه خدا براى ما مقرر كرده است. اين روح مطلب و خلاصه آنچه كه در احاديث و كتابهاى شيعه آمده است. در اين زمينه دعاهاى زيادى هست. البته بسيار خوب است كه انسان در اين شب دعا كند.

در ضمن مطالبى كه مربوط است به دعاى در اين شب، بعضى از محدثين، از جمله مرحوم محدث قمى و مرحوم مجلسى و ديگران، از اينكه اين شب شبى است كه مقدرات يك سال در آن معين مى‏ شود نيز صحبت كرده‏ اند؛ ولى اين گوشه مطلب يك گوشه اساسى از مطلب شب قدر نيست. همان‏طور كه ملاحظه فرموديد ما از قرآن شروع كرديم، رواياتى را كه از پيغمبر نقل شده ذكر كرديم و بعد به آنچه كه از سنت اهل بيت و از مطالب ديگر در اين باره استفاده مى ‏شود اشاره كرديم. آن قسمت اصلى مطلب اين است كه اين شب، شب پربركتى است؛ شب پرارزشى است؛ شب فرو آمدن قرآن بر پيغمبر است؛ شبى است كه فرشتگان به همراه روح الامين بر پيغمبر آمدنده‏ اند شب سلامت است؛ شب رسيدن به سلامت؛ اين در حدّ قرآن. شب دعاست، شبى است كه خوب است هر كسى درباره خودش و ديگران دعا كند؛ شب را به عبادت زنده نگه دارد و شب زنده ‏دارى كند؛ اين در حدود رواياتى كه از پيغمبر نقل شده است. بسيارى از روايات ائمه هم مؤيد همين است. دعاهاى زيادى هم در اين زمينه هست. بعد قدرى كه پايين‏تر مى‏آييم مى‏رسيم به آنچه به تعيين مقدرات يك سال مربوط است. مطلب تا اين جمله آخر روشن است، اما درباره جمله آخر بايد عرض كنم كه هيچ عالم شيعى و غير شيعى نگفته است كه بعد از شب قدر ديگر انسان دعا نكند. پس اينكه امشب شب تعيين مقدرات يك ساله است بايد معنى و مفهوم ديگرى داشته باشد كه با استحباب و تأكيد به دعا در شبها و روزها و هر ساعتى از ساعتهاى سال كاملاً سازگار باشد. آن تفسير و تعبيرى كه ما مى‏ توانيم براى اين مطلب بكنيم اين است كه آدمى در دوره زندگى يك ساله ‏اش خوب است يك شب، دو شب، سه شب را به جنبه‏ هاى معنوى خودش و به رسيدگى به خودش اختصاص بدهد. نه تنها يك مؤسسه اقتصادى در روزهاى آخر سال يا اول سال نو بايد كارهاى جارى‏ اش را كم بكند و به حساب سال بپردازد، بلكه يك انسان هم خوب است در دو – سه شب يا در دو – سه روز از يك سال، كارهاى عادى را كم بكند و به حساب خودش بپردازد. ببيند در گذشته چه كرده و در آينده چه مى‏ خواهد بكند. به راستى بسيار بجاست كه هر انسانى چنين يك يا دو يا سه روز و يا چند روزى در زندگى‏ اش داشته باشد. شكى نيست كه وقتى انسان قرار گذاشت در يك، دو، سه، چهار روز و شب از سال بيشتر به خودش برسد، اين رسيدگى در تعيين مقدرات او، لااقل تا يك سال ديگر، تأثير فراوان دارد. اگر من امشب، ديشب، فردا شب، چند شب، چند روز، مدتى را اختصاص دادم به اينكه به خودم برسم و ببينم در گذشته چه راهى را رفته ام، چه گناهى كرده‏ ام، چه كار خيرى كرده ‏ام و بعد، از گناهى كه كرده ‏ام از خدا طلب مغفرت و آمرزش كنم، توبه كنم، برگردم و خواه ناخواه تصميم بگيرم نسبت به سال آينده و نسبت به آينده ‏ام بهتر بشوم و ديگر اين گناهها را مرتكب نشوم و آنها را تكرار نكنم و به درگاه خدا دعا كنم و از خدا مدد بخواهم و توفيق بخواهم… اگر هيچ كس هيچ مطلبى هم نگفته بود و ما خودمان حساب مى ‏كرديم مى‏گفتيم بله، اين دو – سه شب در تعيين سرنوشت و روش و رفتار و مقدرات يك ساله من تأثير بسزايى خواهد داشت. چون آثار روحى اين بررسى و اين مطالعه، اين توجه، اين محاسبه، اين دعاى به درگاه خدا بدون شك تا سال آينده‏اى كه باز چنين محاسبه ‏اى تكرار خواهد شد، در روح من به طور خودآگاه و به طور ناخودآگاه آثار ارزنده‏ اى خواهد داشت. اين آن مفهوم معقول دلچسبى است كه من براى شب قدر براى خودم دارم؛ حالا آيا برادران و خواهران ما هم اين مفهوم معقول را مى ‏پذيرند و مى ‏پسندند يا نه، نمى ‏دانم.

اين بود آنچه كه درباره شب قدر و مسأله قدر و معنى قدر و احياء قرار بود عرض كنم.

اما مسأله دعا؛ خيلى معذرت مى‏ خواهم كه بايد مطالب را خيلى فشرده كنم. چون ديدم كه بايد درباره هر سه مطلبى كه در برنامه گذاشته‏ ايم صحبت كنيم، بنابراين اگر يك قدرى فشرده صحبت كنيم تا به هر سه موضوع بپردازيم بهتر است. بنابراين در مسأله بسيار مخصوص و مفصل دعا خيلى كوتاه مطلبى را عرض خواهم كرد؛ چون در برنامه اين سه شب هم برنامه دعايى در حدود ده – پانزده دقيقه خواهيم داشت.

دعا يك كلمه عربى است. معنى اصلى اين كلمه عربى صدا زدن است. وقتى انسان كسى را صدا مى‏ زند و مى‏ خواهد او را به سمت خودش بخواند، اگر به صورت عادى صدا بزند مى‏گويند «دعاهُ» اگر قدرى با صداى بلندتر صدا كند مى‏گويند «ناداهُ». هر انسانى كه به خدا معتقد و مؤمن باشد، يا اگر هم به خدا اعتقاد محكمى ندارد اما در مواقع ناراحتى و نگرانى و التهاب بالاخره يك «يا خدايى» مى‏ گويد، در حالتهاى گوناگون خدا را مى‏ خواند و صدا مى‏ زند؛ مى‏ گويد اى خدا! بنابراين، دعا يعنى اى خدا گفتن و از خدا چيز خواستن و با خدا راز و نياز كردن. منتها اى خداهايى كه ما انسانها مى‏ گوييم خيلى متنوع و گوناگون است. مريضى است، بيمار است، رنج مى ‏برد، دوران بيمارى‏ اش ممتد شده، كمى از بهبود خودش مأيوس شده، مى‏گويد اى خدا! اين فرد در آن موقع كه با تمام دل اى خدا مى‏ گويد، از خدا بهبودى و راحتى و خلاص از چنگال بيمارى را مى‏ خواهد. درمانده‏ اى است كه زندگى ‏اش تباه شده و به هم خورده، در شدايد و سختى گير افتاده، به هر درى زده راه حلى پيدا نكرده، در زير فشار مشكلات پشتش خم شده، او هم از صميم قلب مى‏ گويد اى خدا. او هم در اين حالت وقتى مى‏ گويد اى خدا، خدا را براى حل مشكل خودش مى‏خواهد. او از خدا براى حل مشكلش كمك مى‏ خواهد. مردى عابد، منظورم از عابد كسى نيست كه بيست و چهار ساعت روى سجاده نشسته و تسبيح مى ‏گرداند؛ عابد يعنى كسى كه سراسر وجودش را توجه به خدا و اطاعت از خدا و بندگى خدا فرو گرفته، به طورى كه در زندگى همواره به سوى خدا توجه دارد؛ نه درد دارد، نه بيمارى دارد، نه مشكل دارد و نه گرفتارى؛ زندگى‏ اش هم بسيار سر به راه و راضى است، او مى‏ گويد خدايا! تو را شكر مى‏ كنم. الهى شكر! اين هم دعا مى ‏كند. او هم خدا را مى‏ خواند، اما خدا را براى شكر و سپاسگزارى مى‏ خواند. در آن حالت، در حالت درخواست چيزى از خدا نيست؛ در حال شكر گذارى خداست. آدمى است كه بينشش درباره جهان و خدا از اين هم بالاتر است مى‏ بينيد شكرش را هم كرده، سپاسگزارى‏ اش را هم كرده، درد و رنجى هم ندارد، مشكلى هم ندارد، ناراحتى هم ندارد، اما در عين حال مى‏ گويد خدايا! اين فرد كيست؟ كسى است كه وقتى مى‏ گويد اى خدا، گفتار اى خدا، اداى كلمه «اى خدا» از ته دل و قلب او، به صورت عشق به معبود و عشق به خداست. يعنى او اصلاً از توجّه به خدا لذتى معنوى، نشاطى روحانى، انبساط و گشايش قلب و دل و جانى پيدا مى ‏كند كه لذت می ‏برد بگويد اى خدا. اين هم يك نوع دعاست.

ملاحظه مى‏ فرماييد در همه اين مراحل دعا يعنى خدا را خواندن و خدا را صدا زدن. يا به عنوان كمك گرفتن؛ خدا را صدا مى زنيم همچنان كه يك كسى را به كمك خودمان صدا مى‏ زنيم. خدا را به عنوان شكرگزارى صدا كردن. خدا را چون عاشقى دلباخته صدا كردن. اين عالى‏ترين مرحله دعاست. بايد عرض كنم كه بيشتر دعاهايى كه از ائمه ما، مخصوصاً از امام سجاد و از مولاى متقيان اميرالمؤمنين على(ع) رسيده، جنبه معاشقه با خدا دارد. اصلاً امام سجاد در بيشتر دعاهاى صحيفه سجاديه چنان سخن مى ‏گويد كه گويى دلباخته و دلداده‏ اى با محبوب خودش سخن مى گويد. از اين انس لذت مى‏ برد. با خدا انس مى‏ گيرد. اين دعاست.

بنابراين، دعا مخصوص آدمهاى درمانده و محتاج نيست. دعا مخصوص آدمهاى مشكل زده هم نيست. عاليترين درجه دعا مال آنهايى است كه از اين مراحل، بالا آمده باشند و وقتى به سوى خدا مى‏ روند يا براى شكر و يا از شكر بالاتر، براى انس، دل به سوى خدا دارند. اما در قرآن كريم: در قرآن كريم بيشتر آيات دعا مربوط به آن قسم اول و دوم، و آيات كمترى مربوط به قسم سوم است. چون آيات قرآن روى حساب سطح عموم مردم است و چون توجّه عموم مردم به خدا بيشتر براى مشكل‏ گشايى و يارى ‏خواهى است، يا از اين بالاتر، براى شكرگزارى است، بيشتر آيات دعا در قرآن در اين مورد آمده است. ولى آيات كمترى نيز كه مربوط به خواص و زبدگان است در قرآن آمده است، كه در آنها هم دعا معناى انس با خدا را دارد. آن آيات بيشتر با كلمه ذكر و تذكر و ياد خداست. دعا در آن آيات بيشتر با اين كلمه بيان شده است.

مطلب ديگرى كه لازم است درباره دعا عرض كنم اين است كه بدون ترديد براى كسانى كه تربيتشان، اعتقادشان، عادتشان، راه دعا را به روى آنها در زندگى نبسته و پيوند قلبى ميان آنها و ميان كسى كه به او دعا گويند گسسته و بريده نشده، دعا يكى از پناهگاه هاى عالى سعادت بخش در زندگى است. آنهايى كه پناه دعا را از دست نداده ‏اند نعمتى بزرگ دارند كه بايد قدرش را بشناسند؛ ولى مبادا درباره اين پناهگاه بد فكر كنيم. دعا پناهگاه پرارزشى است براى مردمى كه بفهمند دعا يعنى چه و چه جور بايد دعا كرد و كجا بايد دعا كرد. و دعا لغزشگاه خطرناكى است براى فرد و امتى كه ميزان و حد دعا را نشناسد؛ كما اينكه امت ما در مورد دعا به چنين لغزشى دچار شده است. در اين مورد بايد يك جمله عرض كنم، و آن اين است كه دعا به هيچ صورت براى آن نيست كه دعاكننده ذره‏ اى از كوشش و تلاش خودش براى رسيدن به آن مطلبى كه درباره آن مطلب دعا مى‏ كند خوددارى كند. اگر دعاكننده ‏اى دعا كرد و خودش حركت نكرد، يا حركت كرد ولى به اندازه كافى حركت نكرد، انسان جاهل و نادانى است. بيماردارى است، پدرى يا مادرى كه كودك بيمارش كه او را بسيار عزيز مى‏ دارد جلويش در بستر خوابيده، ناله مى‏ كند؛ آن پدر، مادر، آن بيماردار ناراحت مى‏ شود و مى‏ گويد خدا، كودك من را شفا بده! اما همان وقت كه مى‏ گويد خدا كودك من را شفا بده، بايد به اين حساب برسد كه آيا آنچه از دستش در معالجه اين كودك بيمار برمى‏ آمده، كرده‏ اند يا نه. اگر ذره‏ اى در معالجه و درمان آن بيمار فروگذارى و كوتاهى كرده باشند و بگويند اى خدا، خدا را بد شناخته ‏اند؛ غلط شناخته اند؛ دعا را هم بد و غلط شناخته‏ اند. اگر امتى، اجتماعى، كه در لابلاى چرخهاى پيچيده زندگى اجتماعى گير افتاده و از هر سو فشار مى ‏گيرد، دست به دعا بردارد و از خدا خلاص و نجات و رهايى خودش را از شرايط و مشكلات بخواهد، بسيار بجاست؛ بسيار خوب است؛ اما قبلاً بايد از اين امت پرسيد آيا همه راههاى عقلايى تلاش و كوشش براى نجات و اصلاح خودش را طى كرده يا نه. اگر قدمى در اين راه كوتاهى كرده باشد و دعا كند، دعايى جاهلانه است و منتظر اجابت هم نباشند.

دعا را از آن سر معنى كردم: عشق به خدا، پيوند با خدا؛ اجازه بدهيد آن را از اين سر هم معنى كنم. معناى دعا از اين سر اين است كه اگر فرد يا جامعه تمام تلاشهاى عادى را كرد ولى با تلاشش به جايى نرسيد، دچار يأس و نااميدى نشود؛ بداند و ايمان داشته باشد كه دستگاه الهى از حوزه تلاش او بسى وسيع‏تر است و چه بسا راههاى تلاش ناشناخته‏ اى وجود داشته باشد كه در آينده به رويش باز شود و مسيرى تازه و نو براى تلاش و كوشش پيش پايش بگذارد. بنابراين ملاحظه مى‏ كنيد اصلاً در مفهوم دعا، مخصوصاً در اسلام،… مبادا دعاى اسلام در حد دعاى اديان ديگر، اديان خرافى ديگر، يا آلوده به خرافات، تنزل كند؛ كما اينكه متأسفانه بايد بگويم تنزل كرده. ملاحظه مى‏ كنيد در مفهوم دعا در اسلام اصلاً آمادگى براى تلاش و كوشش بى‏ پايان نهفته است. يعنى آدمى نه تنها بايد در حدودى كه عقلش رسيده كار كرده باشد، بلكه بايد در حدودى كه عقلش هنوز نرسيده نيز به راههاى نشناخته نو براى تلاش و كوشش اميد داشته باشد. اين كجا و آن تنبلى و كنار زدن تلاش و كوشش به اميد دعا كجا؟! خيلى فاصله دارد!

بنابراين، ما كه دعا مى ‏كنيم، معنى دعا اين است كه از آن طرف پيوند با بى‏ نهايت، پيوند با خداى بى ‏نهايت و قدرت بى ‏نهايت او را، همواره براى خودمان محفوظ نگه مى ‏داريم. و از اين طرف معنايش اين است كه بر خودمان نهيب مى ‏زنيم مبادا دچار يأس و نااميدى باشيم. بكوش؛ اميدوار باش؛ اميد است از راههايى كه حتى به فكرت نمى ‏رسد به هدف و مقصود و آمال و آرزويت برسى.

مراسم دعاى امشب، مخصوصاً در ميان شيعه، معمولاً توأم است با توجّه بيشتر به دو دستاويز بزرگ كه پيغمبر به ما معرفى كرد. پيغمبر در روزهاى آخر زندگى‏ اش فرمود من مى ‏روم، ولى دو وسيله سعادت و خوشبختى و هدايت و ارشاد در اختيار امت باقى مى‏ ماند: كتاب و اهل بيت من. در مراسم دعاى شب قدر، ما هم به قرآن بيشتر توجّه مى ‏كنيم، هم به پيغمبر و اهل بيت پيغمبر. در عين حال كه به خدا و به درگاه خدا دعا مى‏ كنيم، پاى قرآن و پاى پيغمبر و امامان را در ميان مى ‏كشيم. اين امر نكته لطيفى دارد. آن نكته لطيف اين است كه در اسلام دعا كردن نه تنها با تلاش و كوشش در راه همان مطلبى كه دعا مى‏ كنيم، بلكه با تلاش و كوشش براى انجام همه وظايف الهى همراه است. ما كه در شبهاى قدر قرآن به دست مى ‏گيريم، يا قرآن به سر مى‏ گيريم، و بعد از نام خدا اسماء مقدسه پيغمبر و اهل بيت پيغمبر را به زبان مى ‏آوريم و به اين ترتيب رو و دل به سوى خدا مى ‏آوريم، معنايش اين است ما با تسليم در عمل كردن به قرآن و اطاعت از پيغمبر و خاندان او، به سوى خدا مى‏ رويم و از او مدد مى‏ خواهيم و هدايت مى‏ طلبيم و او را سپاس مى ‏گزاريم و اگر قدر و لياقت اين را داشته باشيم با او مؤانست كرده، دل با خدا مأنوس مى‏ كنيم. اين نكته لطيف بايد همواره مورد توجّه ما باشد. من معمولاً مطالبى را كه در عموم صحبتهايم عرض مى‏ كنم، هميشه عبارت است از آن چيزى كه خود در انجام واجبات يا كنار گذاردن محرمات يا عمل به مستحبات فهميده‏ ام. من از پيش كشيدن قرآن كريم و پيغمبر و خاندان پيغمبر در شبهاى قدر و شبهاى احياء اينطور مى ‏فهمم كه ما مى خواهيم با قرآن و با معلمان قرآن تجديد عهد كنيم و تصميم بگيريم به قرآن و به معلمان قرآن يعنى پيغمبر و خاندانش نزديكتر شويم و بهتر بفهميم آنها چه گفته‏ اند و بهتر عمل كنيم.