بحث درباره رعایت یا عدم رعایت شرط اجتهاد برای قاضی

تأکید آیتالله مدنی بر لزوم رعایت شرط اجتهاد در قضات به منظور اجرای صحیح احکام اسلامی میباشد؛ زیرا در غیر این صورت مردم به روحانیون بدبین میشوند. به نظر معظم له عموم مردم نتیجه را میبینند، آنها نمیدانند که قاضی مجتهد نبوده است، علم نداشته یا فقیه نبوده. مردم اینها را به حساب اسلام میگذارند.
در جایی دیگر شهید بهشتی فرمودند ملاحظه میفرمایید که این مسایل مربوط به نظام، هر کدامش چقدر بحث میبرد. آیتالله مدنی نیز این موضوع را تأیید فرمودند. دکتر بهشتی گفتند این کارها قبلاً انجام نگرفته بود و مقداری زمان میخواهد تا با یاری خداوند شسته و رفته شود.

آیتالله شهید بهشتی در سفر خود به کاشان با مرجع عالیقدر مرحوم آیتالله العظمی حاج آقا رضا مدنی کاشانی دیدار نمودند. این دیدار در بیت معظم له و با حضور سایر علمای کاشان و جمعی از علاقمندان به علم و فقاهت برگزار شد. شهید بهشتی مباحث مهمی درباره فعالیتهای دستگاه قضایی و مسایل قضا مطرح و حضرت آیتالله مدنی نظرات خود را درباره مسایل مربوطه ارائه نمودند. آیتالله مدنی از تلاشهای دکتر بهشتی در ارتقاء سطح دستگاه قضایی قدردانی نمودند. شهید دکتر بهشتی دو دیدار با مرحوم آیتالله مدنی داشتند و درباره مسایل مختلف سیاسی، اجتماعی و قضایی بحث و تبادل نظر نمودند. بخش مهمی از مباحثات ایشان در یکی از دیدارها روی نوار کاست ضبط شده است که با توجه به آن میتوان به علاقمندی و ژرفنگری آن دو بزرگوار در بسط و توسعه دستگاه قضاء در جهت پاسخ به مسایل قضایی کشور اعم از حقوقی و قضایی پی برد.

شهید دکتر بهشتی در آن برهه از زمان به کمبود نیروی زبده و کارآزموده کافی در بخشهای مختلف سیستم قضایی کشور اشاره داشتند و آن را قسمت اعظم مشکلات در جوابگویی به مسایل امنیتی و قضایی بیان می-کردند و مرحوم آیتالله مدنی بر لزوم بکارگیری بیشتر مجتهدین در سطح کشور و دادن مسئولیت قضایی به آنها تأکید داشتند. ایشان معتقد بودند مجتهدینی که بتوانند به دستگاه قضایی کشور کمک کنند در گوشه و کنار مملکت وجود دارند و حاکمیت میتواند در رتق و فتق امر قضا از وجود آنها بهره ببرد، و از این طریق مجتهدینی که در دهات و شهرستانها در انزوا به سر میبرند به کار مشغول میشوند و همین رونق مراجعه مردم و دستگاه قضایی به آنها در افزایش داوطلبان امر اجتهاد در حوزهها تأثیر فراوان داشته باشد.

نظر مرحوم آیتالله العظمی مدنی بیشتر در مردمی کردن امور بود و اینکه مردم باید احساس کنند که خود بخشی از مسئولیت را باید به عهده بگیرند و دولت و حکومت را در امور مدیریتی کشور کمک نمایند.

مرحوم آیتالله العظمی مدنی نقل میکنند که مرحوم آیتالله ملا عبدالرسول مدنی، پدر بزرگوارشان، در کاشان از جایگاه اجتماعی و اعتبار بالایی برخوردار بود و منزل ایشان پناهگاه بیچارگان و محل حلوفصل اختلافات و رفع نیازهای مردم بود. آیتالله مدنی نقل میکند اغلب محاکمات فصل خصومات که بین اهالی کاشان و اطراف واقع میشد، در محضر مبارک آن مرحوم حلوفصل میشد، عجیب آن است که دادگستری هم که مفتوح شد، اغلب محاکمات در منزل آن بزرگوار بود. روزی رئیس دادگستری به منزل ایشان مشرف میشود و میگوید: «منزل شما از عدلیه ما دایرتر و مراجعه به آن بیشتر است. »

شهید دکتر بهشتی در دیدار با مرحوم آیتالله مدنی ضمن تأیید کمبود نیروی متخصص و زبده در زمان ریاست ایشان بر قوه قضاییه، اقداماتی را که برای بهبود وضع دستگاه قضایی شروع کرده بودند بیان کردند؛ از جمله اینکه:

1- موارد مشکلهای را که مسئولین امر قضا در سراسر کشور با آن روبهرو میشوند از شورای عالی قضایی بپرسند و شورای عالی قضایی به آنها جواب بدهد.

2- تنظیم کردن قوانین براساس اسلام و اینکه قوانین مربوط به قصاص و دیات کامل شده و صد و نود و پنج ماده آن آماده و برای تصویب به مجلس ارائه شده است.

3- هر چند ماه یک بار قضات به تهران بیایند و مشکلاتشان را مطرح کنند و جواب بگیرند و اگر جواب آماده نباشد بعداً جواب داده شود.

4- بازرسی کار قضات توسط هیئتهای ویژه و محاکمه و مجازات قضات خاطی و خلع بعضی از قضات که اهلیت نداشته باشند.

شهید دکتر بهشتی مراجعه شاکیان به دستگاه قضایی را مطرح کرده و گفتند ممکن است در یک جایی قاضی طوری بفهمد و دیگری در جای دیگر به گونهای دیگر؛ یعنی در تطبیق یک حکم کلی فقهی بر مصداق، گاهی اشتباه میکنند. برای مثال در جنگ تحمیلی یک سرباز منقضی خدمت که به وجود او در جبهه نیاز بوده، به افسرش گفته میخواهم به مرخصی بروم، زن و بچهام را ببینم. افسر موافقت نکرده، سرباز به طرف افسر تیراندازی کرده است، البته تیر به افسر نخورده است. ولی این در انضباط ارتشی یک تخلف خیلی مهمی است، حکمش چیست؟

حضرت آیتالله مدنی پاسخ این سؤال را در جزوهای به نام مسائل روز این طور بیان میکنند، که اولاً آن سرباز که اسلحه کشیده تا فرمانده خود را بکشد اگر خودبهخود پشیمان و نادم شده ظاهراً چنین شخصی معذور است، اما اگر عدم قتل به واسطه مانعی بوده که اگر آن مانع نبود او را میکشت، ظاهر آن است که چنین شخصی حکم محارب دارد و احکام محارب برای او جاری میشود.

نظر آیتالله العظمی مدنی این بود که اگر ضارب با قصد و هدف این کار را کرده حکمش محارب است و محارب اعم است و شامل این هم میشود، علتی داشته یا نداشته باشد. اینکه قصد کشتن داشته کفایت می-کند. اگر کسانی بین مردم بیافتند و مردم را بترسانند این هم یک نوع از آن است. اگر کسی شمشیر دست بگیرد و در بازار بیافتد و مردم را بترساند محارب است. حالا شمشیر نباشد تفنگ باشد، فرقی ندارد.

شهید دکتر بهشتی اظهار داشت در این مورد به خصوص، چون قاضی برایش صدق محارب مشکل بوده، به سراغ احکام بغی رفته (بغی علی الامام)، برای اینکه این شخص بغی کرده است.

شهید بهشتی با تأکید بر اختلاف فهم و اختلاف در نحوه تطبیق یک فرع بر مصداق، حتی با مراجعه به رساله عملیه امام خمینی(ره) یا مراجعه به فتاوی مشهور لزوم تلاش بیشتر برای یک دستگاه قضایی سالم را یادآور شد.

شهید بهشتی با توجه به کمبود قاضی مجتهد تأکید داشتند که دستگاه قضایی مجبور است از قاضی مأذون استفاده کند در غیر این صورت لازم خواهد شد اجرای حدودالله تعطیل شود.

آیتالله العظمی مدنی فرمودند که اگر قاضی مجتهد و عادل باشد مشکلی نخواهد بود و هر طور حکم کند قابل اجرا خواهد بود. ایشان امور قضایی را به دو نوع تقسیم کردند: یکی مسایل حقوقی و دیگری مسایل جزایی، مانند حدود و از این قبیل. در امور حقوقی معتقد بودند که استفاده از حکم یا حکمین راهگشا خواهد بود، اما در قسمت حدود نظر ایشان استفاده از قاضی مجتهد بوده است.

شهید دکتر بهشتی ضمن تأیید نظرات مرحوم آیتالله العظمی مدنی و تأکید بر لزوم رعایت عدالت، ذکاوت، درستی و نفوذناپذیری که جزء شرایط عمومی قضات است، فقط رعایت یا عدم رعایت شرط اجتهاد را برای قاضی مورد بحث قرار دادند.

تأکید آیتالله مدنی بر لزوم رعایت شرط اجتهاد در قضات به منظور اجرای صحیح احکام اسلامی میباشد؛ زیرا در غیر این صورت مردم به روحانیون بدبین میشوند. به نظر معظم له عموم مردم نتیجه را میبینند، آنها نمیدانند که قاضی مجتهد نبوده است، علم نداشته یا فقیه نبوده. مردم اینها را به حساب اسلام می-گذارند.

در پایان شهید دکتر بهشتی درباره قاضی بالإصاله و قاضی بالإذن و مقایسه شرایط در زمان پیامبر اسلام(ص) و حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) با زمان حال توضیحاتی ارائه دادند.

(متأسفانه به خاطر تمام شدن نوار بخشی از مباحثات در دست نیست)

در جایی دیگر شهید بهشتی فرمودند ملاحظه میفرمایید که این مسایل مربوط به نظام، هر کدامش چقدر بحث میبرد. آیتالله مدنی نیز این موضوع را تأیید فرمودند. دکتر بهشتی گفتند این کارها قبلاً انجام نگرفته بود و مقداری زمان میخواهد تا با یاری خداوند شسته و رفته شود.

آیتالله العظمی مدنی فرمودند: إنشاءالله بشود.

مرحوم آیتالله العظمی مدنی درباره شهید دکتر بهشتی میفرمودند: آقای بهشتی مردی ملا و با فضل است. آقای بهشتی چون آشنا به علوم قدیمه و جدیده است میتواند از عهده کار برآید.

دفتر نشر آثار و اندیشههای آیتالله العظمی مدنی کاشانی(ره)