چادر یکی از انواع پوشش اسلامی است و مانتو شلوار و روسری بلند نوعی دیگر و این نوع دوم پوششی است متناسب برای فعالیت که زن در این پوشش می‌تواند هم پوشیده باشد، هم فعال

میثم محمدی 

مسئله حجاب زنان در اسلام یکی از موضوعات مبتلابه جوامع اسلامی و یکی از چالش های جدی حکومت در اسلام در سالیان اخیر است. آرای اسلام شناسان و فقیهان مسلمان در این باره حکایت از آن دارد که با گسترش وسایل ارتباطی و پیچیدگی روابط اجتماعی و مشاغل متنوع و افزایش جمعیت، مسئله حجاب اسلامی برای زنان صورت جدید و تعاریف تازه ای به خود می گیرد که مقوله ای مفصل و در حوزه مباحث رفتارشناسی و قواعد فقهی است. آنچه در این میان راه گشاست توجه به آرای آن دسته اسلام شناسانی است که توان جمع میان احکام اسلامی با دگرگونی ها و نیازها و مسائل جدید را دارند و به این باور متکی اند که اسلام راهی برای زندگی و برداشتن موانع زیست اجتماعی است.

شهید آیت الله دکتر بهشتی از جمله اسلام شناسانی بود که در کنار ویژگی هایی چون دنیادیدگی، غور فراوان در منابع و متون اسلامی، مطالعه جدی در مکاتب و فلسفه غرب و متون روان شناسی و سیاسی و اجتماعی و توان بالای مدیریت، نیازها و تغییرات روز را می شناخت و روزآمد کردن و تسهیل اجرای احکام اسلامی را برای مردم از اهم وظایف حکومت در اسلام می دانست. باور شهید بهشتی به اسلام به عنوان یک مکتب بسترساز زندگی و بردارنده موانع زیست اجتماعی و شکوفا کننده خلاقیت ها و ابتکارات انسان، ذهن او را در تدوین احکام اسلامی بدین جا سوق می داد که از اسلام الگویی برای زیست اجتماعی استخراج کند نه اینکه قالب های متنوع زندگی اجتماعی را بر اساس یک دیدگاه اسلامی به یک شکل واحد طراحی کند و تنوع و تکثر موجود در زندگی اجتماعی را نادیده بگیرد. آرای شهید بهشتی پیرامون حجاب زن مسلمان برگرفته از همین دیدگاه او در باب نوع نگرش به اسلام و بویژه با هدف اقناع مخاطب نه اسکات خصم پدید آمده است. اقناع مخاطب و توجه به ارزش فی نفسه آن که ریشه در انسان شناسی مختار و انتخابگر و جستجوگر او دارد، روشی است که دکتر بهشتی همواره برای فهم و انتقال مفاهیم و آموزه های اسلامی به جامعه بکار می گرفت و اغلب در آن توفیق داشت. با توجه به چالش هایی که امروز در ایران معاصر پیرامون بحث حجاب درگرفته و بویژه توجه به این مسئله که کارگزار حکومتی و عالم دینی مبلغ رسمی مذهب از اقناع مخاطبان پرشمار خود، بویژه در میان زنان ناتوان بوده اند و اغلب پس از عدم توفیق در اقناع و فهم، اجرای بخشنامه ای و دستوری طرح های گشت ارشاد را به شیوه ای اجباری و سلیقه ای در پیش گرفته اند و این گونه بر مشکلات موجود، مصائبی افزوده اند، توجه دوباره و بازخوانی آرای شهید دکتر بهشتی در زمینه حجاب زن مسلمان، به عنوان فقیهی اسلام شناس و سیاستمداری مدیر و نیز یکی از مهم ترین معماران اسکلت بندی اولیه انقلاب اسلامی اهمیتی بیشتر یافته است.

در ذیل نظرات منتشر نشده ای را که در متون مختلف و در زمان های متفاوت از شهید بهشتی به میراث مانده است روایت می کنم. مجموعه این متون در قالب مجموعه مباحث پیرامون زن توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید بهشتی جمع آوری شده و پس از تنظیم و تدوین تاریخی و موضوعی برای انتشار آماده خواهدشد. بنابراین تمام نقل قول های مطلب حاضر به جز دو مورد، تاکنون منتشر نشده است. دو نقل از شهید دکتر بهشتی پیشتر در دو کتاب حزب جمهوری اسلامی، گفتارها، گفتگوها، نوشتارها، از مجموعه آثار شهید بهشتی و نقش اجتماعی و حقوقی زن در اسلام تالیف مرحوم پدرم علی محمدی گرمساری منتشر شده بود و همچنین باید آن دو مورد را جزو مهم ترین و آخرین نظرات فقهی شهید بهشتی درباره حجاب دانست.

آخرین نظر ایشان در باب حجاب زن مسلمان حدود ده روز پیش از شهادت در جلسه توصیه های اخلاقی حزب جمهوری اسلامی بیان شده و میان این رای و آرای پیشین تفاوتی وجود ندارد. نکته جالب اینکه برخلاف نظر برخی از روحانیون که نظرات مترقی شهید بهشتی در باب حجاب را مربوط به دوره زندگی ایشان در آلمان می دانند و معتقدند نظر ایشان پس از انقلاب و در آخرین لحظات عمر تغییر کرده بود، رای آخر شهید بهشتی در باب حجاب زن مسلمان آنقدر صریح و گویاست که راه را بر تفاسیر دلبخواه و من عندی از آرای ایشان می بندد.

آرای شهید بهشتی در بیان حکم حجاب زن در اسلام شش مسئله را توضیح می دهد:

1-    حجاب برای احترام به زن و بالابردن شخصیت وی وضع شده است.

2-    حجاب نباید محدودیتی برای کار و فعالیت اجتماعی زن ایجاد کند.

3-    حجاب برای جلوگیری از هوس انگیزی و شهوت رانی است.

4-    نباید سخت گیری اعراب با زنان را جزئی از احکام اسلامی به حساب آورد.

5-    حجاب منحصر در چادر نیست و بلکه روسری و مانتو برای پوشیدگی و فعال بودن زن مناسبتر است.

6-    کسی نباید متعرض پوشش غیر چادر زنان در اماکن و نهادهای حکومتی و اسلامی شود.

این شش مسئله در مواضع و سخنان متعدد شهید دکتر بهشتی توضیح داده شده است. وی در سخنرانی با عنوان « جایگاه زن در اسلام » که به زبان آلمانی در اروپا ایراد کرده از تجربه اعراب لبنان در خصوص حجاب زن در اسلام سخن می گوید. این متن از اولین اسناد ارای شهید دکتر بهشتی درباره بحث حجاب است. در این سخنرانی شهید بهشتی به سه نکته ی مهم توجه می دهد:

1-    نباید سخت گیری اعراب با زنان را جزئی از احکام اسلامی به حساب آورد.

2-    زن نمی تواند زیبایی هایش را در برابر چشم مردان ظاهر کند.

3-    حجاب مانع کار کردن زنان نیست.

 به بخشی از این سخنرانی توجه کنید:

ما در تابستان سال جاری در مناطق کوهستانی لبنان بودیم. من از اهالی آنجا پرسیدم آیا زنان هم به مساجد می‌روند؟ در پاسخ گفتند: نه در اینجا زنان به مسجد نمی‌روند. پرسیدم چرا؟ در پاسخ مسائل مختلفی را گفتند، چون بعضی از زنان در لبنان تقریباً بدون حجاب اند و اگر آن‌ها بدون حجاب وارد مسجد شوند، برای مجالس و مجامع مسجدی صورت خوبی ندارد. اگر مسلمانان به این نحو(یعنی بدون حجاب) وارد مسجد شوند و در مساجد شرکت کنند، به نظر می‌آید که اسلام این گونه خواسته است. بعضی‌ها هم به نحو دیگری می‌خواستند ثابت کنند. اما با یک ساعت بحث توانستم مردم را در آنجا راضی کنم که زنان از این نظر می‌توانند و باید در هر صورت به مساجد بیایند. آن‌ها هم گفتند: بله ، بله کاملاً حق با شماست. ما از حالا سعی می‌کنیم، این مسئله را برطرف کنیم. بعضی از بانوانی که در آنجا بودند بسیار خرسند شدند که در آنجا من این بحث را در میان گذاشته‌ام و آن‌ها گفتند: «ما علاقه‌مندیم که به مساجد برویم  و می‌خواهیم بدانیم و اسلام را بشناسیم و غیر از مساجد امکان کمتری برای این کار را داریم.» این فقط یک مثال بود اما من معتقدم که این ممنوعیت یا این وضعیت که زنان در بخشی از لبنان اجازه وارد شدن به مساجد را ندارند، به یک سنت بسیار بسیار قدیمی اعراب برمی‌گردد و بر پایه آن سنت پایه‌ریزی شده است که اعراب با زنانشان سخت‌گیرانه برخورد و رفتار می‌کردند. این‌طور نیست؟ به عقیده من دلیل واقعی این برخورد مردان در بخشی از لبنان با زنان از این جهت می‌باشد. در هر صورت این طور است و من نمی‌توانم طبعاً بگویم که در شهرها و روستاهای ایران هم زنان به مساجد می‌روند، شما کاملاً حق دارید. از این جهت در حقیقت ما از ایران نمی‌شنویم که آیا زنان اجازه شرکت در مسجد را دارند؟ برای من هم یک چیز جدیدی است. چرا نمی‌توانند؟ مسلم است که زنان در مساجد شرکت می‌کنند! چرا؟ چون ما در سراسر ایران می‌توانیم مطلع شویم که زنان می‌توانند به مساجد وارد شوند.

البته زنان و مردان را به وسیله یک پرده در هنگام خواندن نماز جدا می‌کنند. من گفتم این کار نیز ضروری نیست، چون بهترین و بالاترین مثال در این مورد حضور زنان و مردان در مساجد مقدس در مکه است. اگر حضور زنان و مردان در مساجد بزرگ را می‌توان دید، پس چرا در جای دیگر و در مساجد دیگر نتوانند مردان و زنان حضور داشته باشند؟

اسلام می خواهد که زنان باید پوشش داشته باشند و چرا این‌گونه است؟ چون اسلام می‌خواهد زن در محیط و جامعه این‌گونه ظاهر نشود که تمام زیبایی‌های زن قابل دیدن باشد و زنان به نشان دادن زیبایی‌هایشان در برابر چشمان مردان الزام ندارند. آیا زن الزام دارد زیبایی‌هایش را نشان دهد؟ نه! آیا زن می‌تواند زیبایی‌هایش را نشان دهد. آیا اجازه دارد؟ نه! من یک بار در یک جمعی بودم و همین موضوع هم در آن جا بحث شد و آقایی در آنجا پرسید مثلاً چرا باید زنان حجاب داشته باشند؟ آیا زنان می‌توانند هر کاری را که بخواهند انجام دهند؟ من گفتم طبعاً و مسلماً بله. بعضی از خانم‌ها در آنجا هم بودند. من گفتم، بله. مثلاً اگر زنان پوشش داشته باشند، نمی‌توانند چیزی که من می‌گویم را بفهمند؟ آیا نمی‌توانند نظراتشان را بیان کنند؟ آن‌ها هر کاری را می‌توانند انجام دهند. فقط روابط زن و مرد به صورت روابط خانوادگی تعیین شده است. این‌طور نیست؟ (1)

در پرسش و پاسخ دیگری شهید بهشتی تاکید می کند که اسلام حجاب را برای احترام به زن مقرر کرده است. نیز در این متن حکم حجاب زنان غیرمسلمان و زنان بادیه نشین را بیان می کند:

اين حجابي كه در اسلام عرض كردم زن سرش را بپوشاند، تنش را بپوشاند، دست و صورتش باز باشد، بيايد بيرون؛ اين حجاب را هم اسلام به عنوان احترام به زن مقرر كرده است. صريح قرآن اين است. اصلاً صريح دين ما اين است و لذا زن مسلماني كه بي‌حجاب مي‌آيد بيرون، ديگر مرد واجب نيست به او نگاه نكند. البته نه نگاه از روي شهوت؛ نگاه از روي شهوت كه حرام است مطلقاً. ولي نگاه معمولي به موي سر زني كه خودش را بي‌حجاب مي‌آورد بيرون، حرام نيست ديگر. براي اين‌كه آن زن خودش احترام خودش را از بين برده.

* اگر غير مسلمان باشد؟

اگر غير‌ مسلمان باشد، همين‌طور ديگر. فرقي نمي‌كند. باز نه از روي شهوت. اين مطلب را من تكرار كنم؛ نه از روي شهوت، نه نگاه‌هاي هوس‌آلود، فقط نگاه طبيعي، نگاه عادي، نگاهي كه به يك مرد مي‌كند. در صورتي كه به يك زني كه معمولاً خودش را در حجاب نگه مي‌دارد، يك خانمي الان خودش را در حجاب نگه‌ مي‌دارد. در اين اتاق نشسته، خيال مي‌كند مردي نمي‌آيد. اينجا اگر اين مرد بداند كه اين سرش باز است، بياید داخل، نگاه كند، حرام است. براي اين‌كه اين آمده احترام او را هتک کرده. بنابراين مسألة حجاب و حرام بودن نگاه به موي زن، احترام اسلام به زن است. اين صريح آية قرآن است و صريح روايات ماست و لذا در روايات از امام سؤال مي‌كنند. خدا رحمت كند مرحوم شیخ هادي شيرازي به اين مطلب فتوا مي‌داد. از امام سؤال مي‌كنند كه اين زن‌هاي باديه‌نشين كه موي سرشان را نمي‌پوشانند و به شهر مي‌آيند، این‌که ما به آن‌ها نگاه مي‌كنيم، چطور است؟ فرمود حرام نيست نگاه كردن به آن‌ها؛ براي اين‌كه آن‌ها خودشان اين حق را شكستند و اگر به آن‌ها بگوييد نكن، به گوششان نمي‌رود. البته تعبير روايت اين است: «لِاَنَّهُنَّ اِذا نُهينَ لا يَنْتَهینَ».[1] بنابراين حتي مسألة حجاب در اسلام احترام به زن است. يعني براي بالا بردن شخصيت زن است. (2)

شهید بهشتی در مصاحبه دیگری به تاریخ مهر 1359 یکی از صریح ترین آرای خود را در باب حجاب زن در اسلام بیان می کند. در این گفتگو سخن از ترجیح حجابی است که پوشیدگی و فعالیت زن را متناسب با هم برآورده می کند. شهید بهشتی با ترجیح مانتو و شلوار و روسری بر چادر به عنوان حجاب زن مسلمان علت ظریفی را برای آن ذکر می کند؛ «متناسب برای فعالیت زن».

* جناب بهشتی آخرین سئوالم را مطرح می‌کنم، لطف بفرمایید حجاب زن را از دیدگاه خودتان برایمان روشن کنید؟

پوششی که اسلام برای بانوی مسلمان می‌خواهد، بیش از هر چیز در جهت نگهبانی از عزت و کرامت زن و عزت و کرامت جامعه به صورت یک کل و پاکی و طهارت رابطه زن و مرد در خارج از دایره‌ی زناشویی و خانواده است.

دکتر بهشتی: کسانی که این پوشش را و نقش آن را و معنی والای آن را تحریف می‌کنند و آن را به صورت بندی بر پای زن و بر ضد آزادی او معرفی می‌نمایند یا به راستی هوس‌کیشانی ناآگاهند و یا هوی پرستانی آگاه که آگاهانه می‌کوشند تا رابطه زن و مرد در خدمت هوی هوس آن دو باشند. راستی اگر قرار است بانویی در خدمت پزشکی، آموزش، مخابرات، دفترداری، ماشین‌نویسی و یا خدمات سودمند دیگر باشد و به راستی اگر قرار است این کار‌آیی و مهارت و فن در خدمت جامعه قرار گیرد چرا این بانوی فعال دارای «پوشش اسلامی» نباشد؟

نمی‌گویم حتماً چادر، چادر یکی از انواع پوشش اسلامی است و مانتو شلوار و روسری بلند نوعی دیگر و این نوع دوم پوششی است متناسب برای فعالیت که زن در این پوشش می‌تواند هم پوشیده باشد، هم فعال. (3)

شهید دکتر بهشتی در سخنرانی دیگری با عنوان «آزادى در اجتماع» که به تاریخ11 آذر 1359 ایراد کرده ضمن تاکید بر نقش ایمان در حجاب زن در اسلام اشاره ای به نوع و اندازه پوشش زنان و تربیت صحیح اخلاقی کرده تا تربیت اجتماعی صورت صحیحی به خود گیرد. بخشی از این سخنرانی را با هم می خوانیم:

 يك نمونه نقش مؤثر تربيت عفّت نفس در زن و مرد در تنظيم و بهبود برخورد اجتماعى زن و مرد در صحنه حج ديده مى‏شود يك آزمايشى كه هر سال تكرار مى‏شود درست است كه بايد به كمك بسيارى از نظامات اجتماعى ديگر جلوى طغيان جنسى را گرفت اما نقش ايمان، نقش عامل معنوى، نقش عفت متكى به ايمان را در اين مورد نبايد ناديده بگيريم و رفقا با كمال تأسف در جامعه دينى ما اين نقش رو به ضعف است حجاب زن رو به ضعف است و بسيار بد است زن بايد در جامعه طورى بيايد كه لااقل هوس‏انگيزى او كم بشود و حالا ما نمى‏گوئيم از بين برود اما كم بشود. خيلى فرق است بين يك زنى كه اندامش پوشيده است (سرش) موهايش پوشيده، دستش پوشيده، تنش پوشيده، پاهايش پوشيده حالا يا با چادر يا با روسرى و پالتو و شلوار ولى بالاخره پوشيده و بين زنى كه نيمه برهنه مى‏آيد بيرون. رعايت حجاب اسلامى در كم كردن فساد جنسى فساد اخلاقى ناشى از بى‏بندوبارى جنسى درست است و ما بايد روى آن تكيه كنيم اما اين فقط يك پايه مطلب است. يك پايه بزرگ مطلب تربيت زن و مرد مسلمان است بطوريكه در برخورد با يكديگر مواظب باشند چه مى‏كنند كجا هستند. قرآن (يك جا به زن و مرد مسلمان مى‏گويد) يك جا به زنان مسلمان مى‏گويد پوشيده بيائيد. بيش از يك جا به زن و مرد مسلمان مى‏گويد در برخورد با يكديگر چشم‏چرانى و هيزى نكنيد. اى پيغمبر به مردان مسلمان بگو در برخورد با زنان چشمشان را به آنها ندوزند و به زنان مسلمان بگو كه در برخورد با مردان به آنها چشم ندوزند. هيز به هم نگاه نكنند برخوردشان برخوردى پاك و نگاهشان نگاهى پاك باشد.

آخرین رای شهید بهشتی در باب حجاب مربوط به سخنرانی در جلسه حزب جمهوری اسلامی در 27 خرداد 1360 ده روز قبل از شهادت ایشان است. شهید بهشتی در این نظر صریحا تاکید می کند که نوع و اندازه حجاب از نظر او به عنوان یک اسلام شناس چیست و وظایف مسلمانان دیگر در قبال زنان مسلمان با این پوشش اسلامی چگونه تعریف می شود.

به نظر می رسد با توجه به این زمینه نظری در فقه شیعی در باب حجاب، جمهوری اسلامی کار چندان سختی در پیش ندارد تا مسئله حجاب را هم در جامعه و هم در ادارات دولتی به سرانجام روشنی رساند و در جهت اقناع شهروندان روش مثبتی را در پیش گیرد. نیز ابهاماتی که برای فعالان مذهبی در نهادهای غیردولتی و خصوصی در خصوص حجاب متعارف زن مسلمان وجود دارد با تفسیر و بازخوانی این دیدگاه اسلامی برطرف خواهد شد. کافی است که مدیران و عالمان دینی ما نخست متوجه خطای خود در انتخاب رویکرد اجبارآمیز و غیر استدلالی و کودکانه و غیر عقلایی با تردیدهای ذهنی و عینی شهروندان مسلمان و پرسش های خطیر زنان و دختران مسلمان ما درباره احکام و آموزه های دینی شوند و دوم دریابند که ارائه نمونه های عملی زیست سالم و آزاده مسلمانی از ناحیه مسئولان دولت دینی بسیار موثرتر از سلسله نظریات دینی و علمی و عبارات پرطمطراق و دهان پرکن و همایش های چندصد میلیون تومانی در باب حجاب و عفاف در این جامعه است.

 این حکم در جلسه پرسش و پاسخ پس از سخنرانی وی بیان شده است:

*       لطفاً اگر صلاح مى‏دانيد و مسأله چنين است، این مطلب را توضيح دهيد. همان‌طور كه حجاب اسلامى را خواهران متعهد ما به نحو احسن و شايسته‏اى رعايت مى‏كنند، لازم است برادران ما نيز اين حجاب را رعايت كنند و از پوشيدن پيراهن‏هاى آستين كوتاه و باز گذاشتن دكمه‏هاى يقة خود جداً خوددارى كنند.

ما اعلام كرده‏ايم كه شلوار و روپوشى كه تنگ نباشد و روسرى كامل، پوشش اسلامى است. مبادا در حزب نسبت به اين پوشش حساسيت بى‏جا باشد. ديگر دوباره از مواضع قطعىِ اعلام شده‏مان برنگرديد. چادر پوشش است، شلوارى كه تنگ نباشد و روپوشى كه تنگ نباشد و روسرى‌ای كه كافى باشد هم پوشش كامل اسلامى است. بنابراين، اگر خواهرى با اين پوشش بيايد در حزب ــ يا در مناطق، حوزه‏ ها يا كلاس‏ها ــ مبادا خواهر يا برادرى متعرّض او بشود و به او انتقاد كند. اين انتقادْ نابه‌جا و غير وارد است. مواضع مشخص خودمان را رعايت كنيم. (5)

_______________________________________________________________

منابع:

1-    «جایگاه زن در اسلام ». منتشر نشده. آرشیو بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید بهشتی.

2-    منتشر نشده. آرشیو بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید بهشتی.

3-    نقش اجتماعی و حقوقی زن در اسلام. علی محمدی گرمساری. 1360. قم.

4-    «آزادى در اجتماع». منتشر نشده. آرشیو بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید بهشتی.

5-    حزب جمهوری اسلامی، گفتارها، گفتگوها، نوشتارها. شهید آیت الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی. بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله دکتر بهشتی. انتشارات روزنه، تهران 1390. ص 204.