از مروری بر آثار باقیمانده از شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی‌ بهشتی و نیز زندگانی به نسبت کوتاه و کارنامة بس درخشان او در بیش از سه دهه تلاش اجتماعی، به عنوان یکی از برجسته‌ترین اندیشمندان مصلح مسلمان معاصر، در می‌یابیم که رویکرد وی به قرآن به عنوان راهنمای عمل و اندیشه و اسلام به عنوان مکتب راهنمای بشر بوده است. در این راستا، هرچند به یک معنا همة آثار او بر مبنای اصل قرار دادن فهم قرآنی برای مواجهه با مسائل مختلف شکل گرفته‌اند، برخی از آثار به شکل خاص‌تر به دانش قرآن‌شناسی اختصاص دارد. در این میان، دو دوره درس‌گفتارهای تفسیر قرآن، یکی در دورة تصدی مدیریت مرکز اسلامی هامبورگ (1349-1344) و دیگری پس از بازگشت و پیش از تعطیل شدن جلسات «مکتب قرآن» توسط ساواک در سال 1355، حائز اهمیت ویژه‌ای است. درس‌گفتارهای مربوط به دورة اقامت در آلمان، سوره‌های منتخب قرآن را در برمی‌گیرد و درس‌گفتارهای مربوط به «مکتب قرآن»، از ابتدای قرآن آغاز و به تفسیر آیات 102 تا 110 سوره آل عمران و بحث مبسوط امر به معروف و نهی از منکر خاتمه می‌یابد. افزون بر این، باید به

درس‌گفتارهایی مراجعه کرد که در زمینة موضوعات خاص با محوریت قرآن ایراد شده است، مانند سلسله مباحث حق و باطل از دیدگاه قرآن. نوشتارها، گفتارها و گفت‌وگوهای متعدد دیگری نیز در این زمینه از شهید بهشتی باقی مانده است که با نمونه‌هایی از آن در این کتاب آشنا خواهید شد.

کتاب حاضر دارای دو بخش متمایز است. در بخش نخست، پنج اثر کوتاه از شهید بهشتی را مشاهده می‌کنید که به مباحث شهید بهشتی درباره موضوعات مرجعیت قرآن، روش برداشت از قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و کوششی نو در راه شناخت تحقیقی اسلام اختصاص دارد.

بخش دوم کتاب از هشت مقاله درباره «اندیشه قرآنی شهید بهشتی» فراهم آمده است. اولین مقاله با عنوان «شبهه شناسی در پژوهش‌های قرآنی با تأکید بر روش تفسیری شهید بهشتی» اثر سیدمحمدعلی ایازی است. وی با اشاره به این‌که یکی از ویژگی‌های اندیشة اجتماعی در میان مفسران معاصر حضور عینی در متن اندیشه، عقاید جامعه و عصر زندگی و آگاهی از نیازهای نسل جدید و دغدغة افت گرایش به دین و معنویت است، اضافه می‌کند که در قرآن این سنت به صورت عملی تأیید شده و در حجم انبوهی از آیات، شبهات، اشکالات و یا سخنان نامعمول مخالفان نقل شده و قرآن برای خود در این‌باره روشی دارد که در فرهنگ مسلمانان این روش به عنوان یک گرایش جای گرفته و کتاب­های بسیار نوشته شده است. از نمودهای روشن این حضور و توجه به شبهات و اشکالات در قالب طرح مسائل جدید است که در آثار قرآنی بسیاری از مصلحان و اندیشوران دینی از آن جمله تفسیرهایی که از شهید بهشتی برجای مانده، به خوبی این گرایش دیده می‌شود. سپس این پرسش‌ها را مطرح می‌کند که در قرآن این روش چگونه به‌ کار گرفته شده و معیار شبهه­شناسی و داشتن دغدغه پاسخگویی چیست؟ و شهید بهشتی از چه شیوه­ای استفاده کرده است؟ به عقیدة ایازی، مهم‌ترین آن علائم این جریان روز آمدی و پاسخگویی به نیازهای عصر، تلاش به انطباق دین با تحولات زمان و مقابله با بدفهمی‌های تفسیری است که ایجاد شبهه نموده و جامعه را از قرآن دور کرده است.

نویسندة مقالة دوم این بخش، با عنوان «بررسی دیدگاه شهید بهشتی پیرامون گسترة وحی؛ همپوشی‌ها و تمایزها» سیدمجتبی جلالی است. جلالی پس از ارائة تعریفی از علم انسانی و تمایز آن با وحی ـ‌که فرایندی است که در آن خداوند پیام و محتوای آیین خود را به سوی بشر و به واسطة پیامبران برگزیده خود ارسال نموده تا از این طریق راه را برای سعادت و کمال آنها هموار سازد. وی آنگاه به شرح دیدگاه شهید بهشتی در این زمینه می‌پردازد که باور دارد هر یک از دو پدیدة علم و وحی دارای روشنگری‌های خاص در حیطه و محدوده خود هستند و در عین حال می‌توانند دارای ميدان مشترکی نیز باشند.

مقالة سوم با عنوان «بایسته‌های بازخوانی متن دینی از دیدگاه شهید آیت‌الله دکتر بهشتی» از سیدعلیرضا حسینی بهشتی است. وی با بیان این‌که طی یکصدسال اخیر، مسلمانان نواندیش تلاش کرده‌اند از تحجر و جمود فکری از یک‌سو و التقاط و تأویل‌های به لحاظ علمی نامعتبر دوری کنند، از پرسش‌هایی مانند این‌که در تفسیر قرآن تا چه اندازه و با چه شرایطی می‌توان به سنت (اقوال و افعال پیامبر و پیشوایان دینی پس از او) تکیه کرد؟ نقش عقل در فهم متن مقدس چیست و حدود آن کدام است؟ نقش مقتضیات زمان و مکان در فهم آیات قرآن چیست؟ و شیوۀ برخورد با آراء تفسیری گذشتگان چیست و درجۀ اعتبار نظرات آنان تا چه اندازه است را به عنوان پرسش‌هایی که در این زمینه همواره در میان اسلام‌شناسان مطرح بوده است یاد می‌کند. نوشتار او بر رهیافت شهید بهشتی متمرکز است که در زندگی به نسبت کوتاه خود به بازشناسی قرآن و سنت پرداخت و با تکیه بر شناخت عمیق خود از دنیای متجدد، به بازخوانی تجربه وحیانی و تاریخی اسلام همت گمارده است. برای نیل به مقصود، باید پا را از آنچه معمولاً در محدودۀ مطالعات قرآنی به معنای رایج آن قرار می‌گیرد فراتر گذاشت و به شناخت اسلام به عنوان آئین زیستن به طور عام و جایگاه و مرجعیت قرآن به عنوان راهنمای بشر به‌طور خاص نگریست.

چهارمین مقالة این بخش با عنوان «برگردان فارسی تاریخ قرآن نولدکه توسط شهید آیت‌الله دکتر بهشتی» به قلم سیدمحمدرضا حسینی بهشتی است. وی پس از بیان زمینة فکری شهید بهشتی در رابطه با پژوهش‌های جمعی در حوزة اسلام‌شناسی، به کاری جمعی که در مرکز تحقیقات اسلامی توسط وی و جمعی دیگر از همفکرانش برای بازنگری در اصول فقه و فقه شکل گرفت، به عنوان انگیزة شهید بهشتی برای ترجمه اثر نولدکه به فارسی اشاره می‌کند. بهشتی سپس به تاریخچة نگارش تاریخ قرآن که خود حاصل کاری جمعی است که طی چند نسل انجام شده و نیز به اهمیت آن در سنت اسلام‌شناسی غرب می‌پردازد. این مقاله با بیان نکاتی دربارة خود اثر و ترجمة شهید بهشتی از آن پایان می‌یابد.

«رویکرد تفسیری شهید آیت الله بهشتی» عنوان مقالة پنجم است که به قلم مصطفی دلشاد تهرانی است. به عقیدة او، برای دریافت رویکرد تفسیری هر مفسر لازم است دو امر برون تفسیری (رویکرد مفسر به دین و ویژگی‌های معرفتی، شخصیتی و سلوکی مفسر) و دو امر درون تفسیری (روش تفسیری مفسر و قواعد فهم متن نزد مفسر) بررسی و تحلیل شود و بر این پایه، تفسیر شهید آیت‌الله بهشتی تفسیری نو، عقلانی و جاری در زندگی است. دلشاد تهرانی مهم‌ترین شاخصه‌های شهید بهشتی در رویکرد به دین را دین رحمانی، معنویت‌گرا، آزادی بخش، عدالت‌گرا و اخلاق مدار می‌داند که در آن روح دین، محور بوده و دین در پی تحقق اهداف بعث و رستگاری‌بخشی به فرد و جامعه است و کارآمد و جاری در زندگی بوده و لازم است رویکرد به آن بی پیرایه و خالص باشد و ساختارمند دیده شود. بر این اساس، مهم‌ترین شاخصه‌های روش تفسیری شهید بهشتی که مشترکات و مشابهت‌هایی با پنج تفسیر مفسران معاصر یعنی رشیدرضا، ابن‌عاشور، طالقانی، طباطبائی و محمدحسین فضل‌الله دارد عبارت است از تفسیر عقلی، متن‌پژوهانه، قرآن به قرآن، جامع‌نگرانه، انسان‌گرا و اجتماعی، عصری و جاری در زندگی، روشنی، رسایی و هدایت‌مداری در تفسیر. با این حال تفسیر شهید بهشتی تفسیری مستقل است که بیش از هرچیز عقلانیت، هدایتگری، بی‌پیرایگی و زنده بودن در آن برجسته است.

ششمین مقالة این بخش با عنوان «مؤلفه­های استقامت جامعة اسلامی در دورۀ مبارزه از منظر قرآن کریم، بر اساس تفسیر سورۀ انفال از دیدگاه آیت­الله شهید بهشتی» اثر مشترک مجید رضایی دوانی و حمیده شریفی است. نویسندگان مقاله بر این باورند که یکی از کلیدی­ترین مباحث در نظام فکری قرآنی، بحث استقامت و پایداری مؤمنان در صحنه‌های مختلف زندگی است و به عبارتی دیگر، شاید بتوان فرهنگ استقامت را از مهم­ترین شاخصه­های تفکر قرآنی برشمرد. نویسندگان مقاله از تفسیر این سوره در مجموعة تفاسیر بر جای مانده از آیت­الله شهید دکتر بهشتی استفاده کرده‌اند تا نگاه جامع دین اسلام را در برخورد با بحران­های فرهنگی و اقتصادی تبیین کنند و شش مؤلفه از مؤلفه­های اقتصاد جامعة طالب مقاومت را استنتاج کرده‌اند.

محمد سلطانی نویسندة هفتمین مقاله با عنوان «روش طرح توحید در قرآن» است که این موضوع را با بهره‌گیری از کتاب خدا از دیدگاه قرآن، اثر شهید آیت‌الله دکتر بهشتی تدوین کرده است. به عقیدة سلطانی، با مطالعة مقدمة این کتاب و متن آن می‎توان دریافت که این کتاب در زمره کتاب‎هایی است که گامی نو به سمت پرداختن به مسائل دینی با روشی صد درصد تحقیقی برداشته است و نگارندة آن از تأثیر موافق یا مخالف اعتقاد شخصی، جهت‌گیری خاص اجتماعی، سود و زیان مالی و غیر آن و عوامل گرایش‎آور دیگر که در فهم و استنباط اثر می‎گذارد، آزاد است.

آخرین مقالة مجموعة حاضر با عنوان «دلیل بر اثبات ضرورت وحی از نگاه شهید بهشتی» اثر حامد شیواپور است. بحث شیواپور با اشاره به این‌که یکی از ادلة رایج کلامی در اثبات ضرورت وحی، استناد به نقص عقل برای سعادت و نجات انسان و ضرورت وحی برای رسیدن به این مقصود است، آغاز می‌شود. وی به این دلیل در بیان متکلمان و عالمان قدیم و جدید اشاره می‌کند و سپس با تکیه بر دیدگاه‌های شهید بهشتی، این دلیل را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که چنین دلیلی در اثبات ضرورت وحی مبتنی بر دور است.

شایان ذکر است که برخی از مقالات این کتاب برای ارائه در همایش «بازشناسی یک اندیشه» نوشته شد که قرار بود در اسفندماه 1390 و به مناسبت سی‌امین سال شهادت شهید آیت‌الله دکتر بهشتی به همکاری علمی بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر بهشتی و مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید در آن دانشگاه برگزار شود که به عللی از برگزاری آن ممانعت شد. مقالات آن همایش در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در سال 1391 توسط دانشگاه منتشر و با استقبال پژوهشگران و علاقمندان به اندیشة شهید بهشتی مواجه و مکررا چاپ شد. با توجه به این سابقه، مجموعة حاضر نیز با همین عنوان کلی منتشر می‌شود که امیدواریم گامی مؤثر در بازشناسی اندیشة آن شهید والا مقام و مصلح نواندیش در قلمروی مباحث قرآنی باشد.

این کتاب در قطع رقعی و در 420 صفحه توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله دکتر بهشتی تهیه و توسط انتشارات دانشگاه مفید در بازار نشر عرضه شد.